تحقيقي در نقصان پژوهشهاي آسيب شناختي امنيتي

مقدمه

درباره ضرورت و كاربرد هنجار در جوامع امنیتی و اطلاعاتی تاكنون كم‌صحبت نشده است چون هیچ جامعه‌ای در حوزه واقعیت نمی‌تواند بی‌نیاز از هنجار باشد. این الزام برای جوامع امنیتی با توجه به این امر كه منطق غالب در فعالیت اطلاعاتی، استدلال می‌باشد از ویژگیهای واقعی اطلاعات است بنابراین جامعه اطلاعاتی كه در آن سهم روابط سالم و منطقی لحاظ نگردد كمكی به پیشرفته امنیت نمی‌كند (كن‌بوث 1370، 54-53)

هنجارها در هر دستگاه امنیتی تصویری هستند از نظم حاكم بر روابط و ضرورتها با توجه به نظام یا نظام‌های فكری رایج در آن جامعه. بعبارت دیگر، هنجارها بازتاب تصوراتی از ضرورتها و انتظارات سیاسی (image of reality) هستند كه در یك دستگاه امنیتی وجود دارد و بر همین اساس بخشی از دانش آسیب‌شناسی به شمار می‌روند. بنابراین اگر محصول سیستم اطلاعاتی برخودار از دانش آسیب‌شناسی نباشد سالم قلمداد نمی‌شود «چون دایره سالم و ناسالم بودن نتیجه، بسی گشاده‌تر از دایره اصولی و غیراصولی بودن محصول حاصله است؛ نه هر چه سالم است اصولی است و نه هر چه غیراصولی است لزوماً نادرست است[1]».

در یك محصول اطلاعاتی غرض از اصولی بودن حرف، سالم بودن آن نیست كه اجازه داشته باشیم به هر شیوه‌ای كه درست تشخیص می‌دهیم بدنبال دستیابی به آن باشیم، بلكه در این مسیر، باید اصولی را رعایت كنیم كه مورد قبول حوزه خاصی از اخلاق اطلاعاتی است. این امكان هم وجود دارد كه در این راستا موفق نباشیم چون فعالیت‌های پنهان بسیاری را می‌توان در تاریخ دستگاه‌های امنیتی ذكر كرد كه در عین اصولی بودن، در گذار زمان ناسالم بوده‌اند. بنابراین وقتی صحبت از هنجار می‌كنیم به مجموعه‌ای از قانونمندیها توجه داریم كه رفته‌رفته در طول زمان،‌ ضمن كشف روابط حاكم بر طبیعت دستگاه‌های امنیتی حاصل شده‌اند و اكنون هر نوع تغییری در حوزه آنها ناگزیر باید از قانونمندیها متأثر شوند؛ یعنی اگر كسی را بعنوان بازجو یا رهبر علمیات پنهان می‌شناسیم، فردی را در ذهن داریم كه فعالیت حرفه‌ای و تخصصی او مبتنی بر قانونمندی و هنجارهای شناخته شده‌ای است كه در پیكره یك فعالیت نظامند اطلاعاتی و ضد اطلاعاتی شكل گرفته است.

این قانونمندی‌ها، عناصر شكل‌دهنده و متشكل محصولاتی هستند كه در آن كیفیت و سلامت دستگاه اطلاعاتی به نمایش گذاشته شده است. شرمن كنت در شرح اهمیت استفاده از اصول حرفه‌ای و اخلاقی فعالیت‌های اطلاعاتی می‌نویسد:

«تمامی رهبران اطلاعاتی مجموعاً پذیرفته‌اند كه هنجارها كلید نیل به موفقیت و محصول سالم هستند. ادعای درك این ضرورت، همانند آن است كه گفته شود محصول می‌تواند از نظر تئوری، تحقق خود را به درستی شرح دهد. (Kent 1970 : 142) یعنی یك تحقیق پنهان برای آن چه در مشاهده خود منظور می‌كند باید بتواند توجیه اصولی و اخلاقی قایل شود.

مقاله حاضر با توجه به این ضرورت و بهره‌گیری از ابزارهای قدرت در گردآوری پنهان توجه به این موضوع دارد كه دستگاه‌های امنیتی برای حفظ هویت صنفی در فعالیت‌های پنهان تا چه اندازه به هنجارسازی، قانونمندی، اخلاقیات و امضای كلمه توجه می‌كنند.

این نوع تحقیقات آسیب‌شناسانه تا چه اندازه می‌تواند به پیشرفت جامعه‌شناسی دستگاه‌های اطلاعاتی در مقام یك علم كمك كند؟ برای آنكه پاسخ روشنتری به مسئله داده شود، ابتداء بحث را از مفهوم نابهنجاری آغاز، سپس به زمینه‌های امكان نفوذ آن در فعالیت‌های پنهان می‌پردازیم.

در جامعه‌شناسی اطلاعاتی بدلیل معضلات فراوانی كه در عمل برای تطبیق و تولید رفتارهای حرفه‌ای و اصولی داریم چه از نظر پایداری قواعد، چه از نظر یكنواختی در «فرهنگ رفتاری» و چه از نظر دخالت متغییرهای متعارض و مزاحمی كه در موارد زیادی حتی ناشناخته‌اند، نمی‌توانیم هنجارهای دقیقی ارائه كنیم. بر همین اساس، در بسیاری از موارد،‌ پیشگوئی‌ها و دستورالعمل‌های رفتاری ما از دقت لازم برخودار نیست.

این نارسائیها، در هر حال، نمی‌تواند مجوزی برای آن باشد كه بر هر نوع برداشت از الگوی رفتاری و تصویر ذهنی، بتوان عنوان هنجار اطلاعاتی داد. هنجار مورد انتظار در هر حال تصویر منطقی نسبتاً دقیقی از فضای رفتار قابل انتظاری است كه تعیین كارآمدی محتوای آن ایجاب می‌كند از متغیرهای نسبتاً دقیقی بهره‌ گیرد و در رابطه افراد و نهادها با یكدیگر منظور شده و توان رویاروئی با ضرورتها، الزامات و واقعیت داشته باشد.⁽²⁾ این معنا از هنجار اگر از ذكر جزئیات بگذریم معنایی است كه امروزه در جامعه‌شناسی دستگاه‌های اطلاعاتی مورد توجه می‌باشد.